Monday, September 13, 2010

Santhar thiamnak (Technology) leh Laimi




Kum zabi 21 sungih a tlangleng reromi minung lakah Laimi tla kan tel ve. Pathian remruat maw lole kanmai duhthlan nak ruangah maw Laimi tampi cu a tthansozetmi ram ah kan thleng rero zo. Cutiih santiluang in in fehpi vivo vekin, tthanthar kan nau/fa le pawl leh sanman deuh pawl khal mah le ram umnak ih zirin, santhar thiamnak leh santhar thilri (IT & technology devices) pawl hman ve a si. Himi santiluan ih thilri pawl hi hman thiam ah cun, kan hrangah nunkhawsak nak le thil kan tuah/ttuan mi ah tampi a awlsam tirih mi bawmtu tthazet an si. Asinan, kan hmanthiamlo ah cun, lole a silozawngin hman a si ah cun, kan hrangah thih theinak tur (poison) tumpi vek a si.

Ramleng cu simlo, ramsung khalah, khawpi deuhih um pawl cun, himi thilri pawl hi hman an si tikah, abikin theihnak le thiamnak lamih midung a dawi rero laimi, Laimi nu le pa pawlin kan fa le ziangtin santhar thiamnak le thilri an hman ti kan theihcio a thupi zet. Nauhak kum 18 tanglam computer duhtawkin kan hman tir ah cun, mawtaw tampi a feh rero mi zinpi parih nauhak feh theipek amah lawng kan feh tir thawn a bangaw. Curuangah a tawizawngin kan theih ttulmi tete zohtlang uh si.

Ramtthanso zet zomi pawlih an buaipi zetmi pakhat cu cyber bullying an tiih, cucu Lai ttawng cun, kan theithiam nak awlbik ding cu internet, cell phone leh santhar thilri dang (other electronic devices) ihsin mi duhlo zawngih cangan leh mi to, zuk tthalo thlah, mi relsiat nak tin sim sehla a fiang deuh ding. Hivek hmang tampi an um ruangah, USA ah kumtin mah le mah thahaw tthanthar/nonawn (teens) a mawitawk an um ringring.

Atlangpi in cyber bullying ih kan hmuh theimi cu blogs, webpage, my space bulletin, face book wall, chat room etc..pawlih midang zuk ningzatza zuk, zahmawh zuk tarsak tivek pawl an si. Cubakah, cell ph thawn tthawngkam mawilo leh ca tthalo, zuk tthalo, texting le message kuat tvp. Mahta si lomi webpage leh blog kha mi va thansiat nakah midang hmin hmangin tuah tvp., mahta silomi email hmanin hminlem ih cangan tvp., leh private ih email, message kuataw mi, midang hmuhlo dingmi zuk le ca pawl midang hnenih kuat betsawng pawl an si.

Hipawl hi tthanthar pawl ziangrungah nan tuah tin an sut tikah, 81% in nuamnak leh umharphen ah an ti, hrekkhat in thil thupi ah an ruatlo, hrekkhat in ziangvek thiltthalo a rak suak bet thei ti an ruatlo, hrekkhat cu rualpi an tuah ruangah kan tuah an ti, hrekkhat cu zokim an tuah ruangah ka tuah an ti, hrekkhat in in theicuang lo ding an ti. Cyber bulling cu mi hmuahmuah hmuhah tuah a si lotikah prove a har zet ttheu. Tthanthar tampi lala cu midangin hivekin harsat nak pekmi an um lalaih, thinlung lam harsat leh buaibai nak nasazet in a tuar phah mi tampi an um.

Tthanthar tampi cu, hivekin thil a cang tikah, an nu le pa an simngam lo nak san tampi a um. Cupawl cu;

1) Nu le pa an sim pang le computer le a dang an thilri (electronic device) hmanmi laksak ding an phang.
2) Tuah thei ciamco dingmi an nei an zumlo.
3) Thil tthalo sinsin mi a suakding an phang.

Nauhak le tthanthar cyber bullying atuartu pawl theih theinak sign pawl cu;

1) Mah te lawngih um an hmang
2) Rualpi thawn caan malte lawng an hmang
3) Tlawng tthaten an kai paihlo
4) Riahsia leh thinnau zetin an lang
5) Mah le mah thataw ding thivek an sim hmang
6) Internet sung leh a takah, mi biak duhlo mi an nei ttheu
7) Computer an tham hnu lole phone thawn biakaw ttheh vek ciah tivekah thinheng in an um.

Mi vasiatsuahtu pawl ih signs pawl;

1) Computer an hmanlai fangah an kiangah feh le screen an thleng lohli lole program kha an khar ttheh
2) Online account hmin dangdang in hmang/tuah.
3) Technology device pakhat khat hman tir lole an thinheng.

Atlunlam ih sign pawl na hmu a si le:

1) Cattha lo pawl kha ca khirhsal lo dingin fial ding
2) Ca tthalo le zuk tthalo an kuatmi pawl “prove” thei dingah ret ttha ding
3) Catthalo ngantu kha hminsin tum ding (hmin dangdang hmanin ngan khal sehla, hivek pawl hawldan a um)
4) A ttul vekin palik le tlawngih ttuanvo neitu pawl theihtir ding.

Kan tuah theimi:

1) Fa le pawl hnenah cyber bullying umzia sim fiang ding
2) Inn ah fiangten simih, ziangsi cyber bullying leh ziangsi a silo timi simfiang ding
3) A tthatlo nak pawl simfiang ding
4) Thutak zetin lak dingih ziangtin an um ti kha tthaten zohfiang thiam ding
5) Attul dan in zohfel thiam dingih, mi dang rawn an ttul le rawn ding
6) An tlawngkai nak ih ttuanvo neitu kha a ttul dan vekin theih tir ding
7) An tlawngkai nak ah, ziangvek policy an nei tikha theifiang ding
8) Inn ih computer hmanmi kha mitlangpi ih hmuh theih nak ah ret ding
9) Online ah ziang an tuah timi sut ringring ding
10) Online ih an tuahmi pawl zoh sal tum ringring ding
11) Website an duhduh mi zoh theilo nak tuah sak ding





Sexting:

Himi hi Laittawng in cu cell phone ih nu le pa sinak le zahmawh lam zuk, ca kuataw nak tin a fiangbik ding. Zuk le cafang in lawng silovin, tulai cu cell phone khalin video lak thei a si tikah, mitlangpi zohtthalo le mawilo mi nu le pa um tlanglai tivek tiang kuataw a si tikah, mitampi ih santhar tiluang ruangih an buaipi rero mi pakhat a sive.

USA ah tlawng khan pakhat ih tlawngta 25 ummi thusut nak an neiih a tanglam vekin an sim. 20% tthanthar (teens) pawlin lawngfangkheh lole taksa hrek hnipuan hruk lomi zuk pawl cu text in kan kuataw an ti. 39% in nu le pa pawlaw nak cafang mawilo kan kuataw an ti. 48% in hivek ca tthalo kan ngah ringring ti a si. Sexting ticu tulai santhar ttawngin “na ta in hmuh aw la kata kalo hmuh ve ding” tinak a si.

Ziangruangah an tuah ti thusut nak cu, atanglam vek a si:

1) 51% nunau leh 18% mipa tthanthar cun, an fala, tlangval ruangah an ti
2) 23% nunau leh 24% mipa tthanthar cun rualpi pawl ih fial ruangah an ti
3) 66% nunau leh 60% mipa tthanthar cun nuamnak le umhar phenah kan tuah an ti
4) 52% nu tthanthar pawl cun, an tlangval pawlih laksawng (sexy present) hrangah an ti
5) 44% nu le pa veve cun hivek zuk le caa kan ngah ruangah kan kuat sawng an ti

A tlunlam thil tuahmi pawlin duhum lozet thil a rak suak/cang tir thei ruangah…

1) Nu le pa in fa le pawl cyberspace ah ziang an tuah ti kan sut/theihpi a ttul. Kum nauhak tuk laiih nu le pa pawlaw nak tuah ttha lozia leh online leh cell phone ah ziang an hmang ti rel pi ringring a ttul
2) Zo thawn pehtlaih aw nak an nei tikha theih a ttul. Zo pawl thawn an komaw ih, ziangvek minung pawl thawn online le phone in an biakaw ti theih tum ding
3) Santhar thilri thawn pehtlaih aw nak(electronic communication) an hmanmi kha bi/cin (limit) tuah sak thiam ding. Innah an um a si le cell phone kha na kiangah ret tir aw. Laptop khal zan an it zikah an room sungah ret tir lo ding
4) Na fa le kha mizapi hmuh theiah ziangvek zuk online ah an ret ti thei tum ding. Na fa le in My space, Face book lole online ih retmi an nei le check sak ringring ding
5) Felfai ten cin neiin (electronic device) pawl hman zirh ding.

A tthanso tukzo mi sanih um kan si ruangah, vawi tampi cu nu le pa kum upa deuh leh ca thiamtuk lemlo mi pawl cun, fa le ziang an tuah ti hmanhi theih bang a si nawnlo bakah, fa le in duhtawkin nu le pa an bum san a si. Curungah, kan ni Pathiannung a biakmi le Laimi tiaw pawl cun, kan um nak ram ih zirin kan community le biakinn tinkim ah himi thuhla hi zirhaw kan tum cio pei. Culocun, santhar thil le ri (technology device) pawlin kan tthanthar nonawn, fa le pawl thluak leh nuncang ziaza a siatsuah ttheh ding aphang um tuk. Attha zawngin hman thiam kan tum cio sawn pei.

Zohtthimmi source pawl:

—http://www.athinline.org
—http://www.netsmartz.org
—http://www.ncpc.org
—http://www.stopcyberbullying.org
—http://www.stopbullyingnow.hrsa.gov
—http://www.cdc.gov

************************************************

No comments: