Monday, September 13, 2010

Santhar thiamnak (Technology) leh Laimi




Kum zabi 21 sungih a tlangleng reromi minung lakah Laimi tla kan tel ve. Pathian remruat maw lole kanmai duhthlan nak ruangah maw Laimi tampi cu a tthansozetmi ram ah kan thleng rero zo. Cutiih santiluang in in fehpi vivo vekin, tthanthar kan nau/fa le pawl leh sanman deuh pawl khal mah le ram umnak ih zirin, santhar thiamnak leh santhar thilri (IT & technology devices) pawl hman ve a si. Himi santiluan ih thilri pawl hi hman thiam ah cun, kan hrangah nunkhawsak nak le thil kan tuah/ttuan mi ah tampi a awlsam tirih mi bawmtu tthazet an si. Asinan, kan hmanthiamlo ah cun, lole a silozawngin hman a si ah cun, kan hrangah thih theinak tur (poison) tumpi vek a si.

Ramleng cu simlo, ramsung khalah, khawpi deuhih um pawl cun, himi thilri pawl hi hman an si tikah, abikin theihnak le thiamnak lamih midung a dawi rero laimi, Laimi nu le pa pawlin kan fa le ziangtin santhar thiamnak le thilri an hman ti kan theihcio a thupi zet. Nauhak kum 18 tanglam computer duhtawkin kan hman tir ah cun, mawtaw tampi a feh rero mi zinpi parih nauhak feh theipek amah lawng kan feh tir thawn a bangaw. Curuangah a tawizawngin kan theih ttulmi tete zohtlang uh si.

Ramtthanso zet zomi pawlih an buaipi zetmi pakhat cu cyber bullying an tiih, cucu Lai ttawng cun, kan theithiam nak awlbik ding cu internet, cell phone leh santhar thilri dang (other electronic devices) ihsin mi duhlo zawngih cangan leh mi to, zuk tthalo thlah, mi relsiat nak tin sim sehla a fiang deuh ding. Hivek hmang tampi an um ruangah, USA ah kumtin mah le mah thahaw tthanthar/nonawn (teens) a mawitawk an um ringring.

Atlangpi in cyber bullying ih kan hmuh theimi cu blogs, webpage, my space bulletin, face book wall, chat room etc..pawlih midang zuk ningzatza zuk, zahmawh zuk tarsak tivek pawl an si. Cubakah, cell ph thawn tthawngkam mawilo leh ca tthalo, zuk tthalo, texting le message kuat tvp. Mahta si lomi webpage leh blog kha mi va thansiat nakah midang hmin hmangin tuah tvp., mahta silomi email hmanin hminlem ih cangan tvp., leh private ih email, message kuataw mi, midang hmuhlo dingmi zuk le ca pawl midang hnenih kuat betsawng pawl an si.

Hipawl hi tthanthar pawl ziangrungah nan tuah tin an sut tikah, 81% in nuamnak leh umharphen ah an ti, hrekkhat in thil thupi ah an ruatlo, hrekkhat in ziangvek thiltthalo a rak suak bet thei ti an ruatlo, hrekkhat cu rualpi an tuah ruangah kan tuah an ti, hrekkhat cu zokim an tuah ruangah ka tuah an ti, hrekkhat in in theicuang lo ding an ti. Cyber bulling cu mi hmuahmuah hmuhah tuah a si lotikah prove a har zet ttheu. Tthanthar tampi lala cu midangin hivekin harsat nak pekmi an um lalaih, thinlung lam harsat leh buaibai nak nasazet in a tuar phah mi tampi an um.

Tthanthar tampi cu, hivekin thil a cang tikah, an nu le pa an simngam lo nak san tampi a um. Cupawl cu;

1) Nu le pa an sim pang le computer le a dang an thilri (electronic device) hmanmi laksak ding an phang.
2) Tuah thei ciamco dingmi an nei an zumlo.
3) Thil tthalo sinsin mi a suakding an phang.

Nauhak le tthanthar cyber bullying atuartu pawl theih theinak sign pawl cu;

1) Mah te lawngih um an hmang
2) Rualpi thawn caan malte lawng an hmang
3) Tlawng tthaten an kai paihlo
4) Riahsia leh thinnau zetin an lang
5) Mah le mah thataw ding thivek an sim hmang
6) Internet sung leh a takah, mi biak duhlo mi an nei ttheu
7) Computer an tham hnu lole phone thawn biakaw ttheh vek ciah tivekah thinheng in an um.

Mi vasiatsuahtu pawl ih signs pawl;

1) Computer an hmanlai fangah an kiangah feh le screen an thleng lohli lole program kha an khar ttheh
2) Online account hmin dangdang in hmang/tuah.
3) Technology device pakhat khat hman tir lole an thinheng.

Atlunlam ih sign pawl na hmu a si le:

1) Cattha lo pawl kha ca khirhsal lo dingin fial ding
2) Ca tthalo le zuk tthalo an kuatmi pawl “prove” thei dingah ret ttha ding
3) Catthalo ngantu kha hminsin tum ding (hmin dangdang hmanin ngan khal sehla, hivek pawl hawldan a um)
4) A ttul vekin palik le tlawngih ttuanvo neitu pawl theihtir ding.

Kan tuah theimi:

1) Fa le pawl hnenah cyber bullying umzia sim fiang ding
2) Inn ah fiangten simih, ziangsi cyber bullying leh ziangsi a silo timi simfiang ding
3) A tthatlo nak pawl simfiang ding
4) Thutak zetin lak dingih ziangtin an um ti kha tthaten zohfiang thiam ding
5) Attul dan in zohfel thiam dingih, mi dang rawn an ttul le rawn ding
6) An tlawngkai nak ih ttuanvo neitu kha a ttul dan vekin theih tir ding
7) An tlawngkai nak ah, ziangvek policy an nei tikha theifiang ding
8) Inn ih computer hmanmi kha mitlangpi ih hmuh theih nak ah ret ding
9) Online ah ziang an tuah timi sut ringring ding
10) Online ih an tuahmi pawl zoh sal tum ringring ding
11) Website an duhduh mi zoh theilo nak tuah sak ding





Sexting:

Himi hi Laittawng in cu cell phone ih nu le pa sinak le zahmawh lam zuk, ca kuataw nak tin a fiangbik ding. Zuk le cafang in lawng silovin, tulai cu cell phone khalin video lak thei a si tikah, mitlangpi zohtthalo le mawilo mi nu le pa um tlanglai tivek tiang kuataw a si tikah, mitampi ih santhar tiluang ruangih an buaipi rero mi pakhat a sive.

USA ah tlawng khan pakhat ih tlawngta 25 ummi thusut nak an neiih a tanglam vekin an sim. 20% tthanthar (teens) pawlin lawngfangkheh lole taksa hrek hnipuan hruk lomi zuk pawl cu text in kan kuataw an ti. 39% in nu le pa pawlaw nak cafang mawilo kan kuataw an ti. 48% in hivek ca tthalo kan ngah ringring ti a si. Sexting ticu tulai santhar ttawngin “na ta in hmuh aw la kata kalo hmuh ve ding” tinak a si.

Ziangruangah an tuah ti thusut nak cu, atanglam vek a si:

1) 51% nunau leh 18% mipa tthanthar cun, an fala, tlangval ruangah an ti
2) 23% nunau leh 24% mipa tthanthar cun rualpi pawl ih fial ruangah an ti
3) 66% nunau leh 60% mipa tthanthar cun nuamnak le umhar phenah kan tuah an ti
4) 52% nu tthanthar pawl cun, an tlangval pawlih laksawng (sexy present) hrangah an ti
5) 44% nu le pa veve cun hivek zuk le caa kan ngah ruangah kan kuat sawng an ti

A tlunlam thil tuahmi pawlin duhum lozet thil a rak suak/cang tir thei ruangah…

1) Nu le pa in fa le pawl cyberspace ah ziang an tuah ti kan sut/theihpi a ttul. Kum nauhak tuk laiih nu le pa pawlaw nak tuah ttha lozia leh online leh cell phone ah ziang an hmang ti rel pi ringring a ttul
2) Zo thawn pehtlaih aw nak an nei tikha theih a ttul. Zo pawl thawn an komaw ih, ziangvek minung pawl thawn online le phone in an biakaw ti theih tum ding
3) Santhar thilri thawn pehtlaih aw nak(electronic communication) an hmanmi kha bi/cin (limit) tuah sak thiam ding. Innah an um a si le cell phone kha na kiangah ret tir aw. Laptop khal zan an it zikah an room sungah ret tir lo ding
4) Na fa le kha mizapi hmuh theiah ziangvek zuk online ah an ret ti thei tum ding. Na fa le in My space, Face book lole online ih retmi an nei le check sak ringring ding
5) Felfai ten cin neiin (electronic device) pawl hman zirh ding.

A tthanso tukzo mi sanih um kan si ruangah, vawi tampi cu nu le pa kum upa deuh leh ca thiamtuk lemlo mi pawl cun, fa le ziang an tuah ti hmanhi theih bang a si nawnlo bakah, fa le in duhtawkin nu le pa an bum san a si. Curungah, kan ni Pathiannung a biakmi le Laimi tiaw pawl cun, kan um nak ram ih zirin kan community le biakinn tinkim ah himi thuhla hi zirhaw kan tum cio pei. Culocun, santhar thil le ri (technology device) pawlin kan tthanthar nonawn, fa le pawl thluak leh nuncang ziaza a siatsuah ttheh ding aphang um tuk. Attha zawngin hman thiam kan tum cio sawn pei.

Zohtthimmi source pawl:

—http://www.athinline.org
—http://www.netsmartz.org
—http://www.ncpc.org
—http://www.stopcyberbullying.org
—http://www.stopbullyingnow.hrsa.gov
—http://www.cdc.gov

************************************************

Falam Tthansonak Dawnkham Tu Pawl




Face book ih ka tar mi Falam khua zuk tampi a um ih, Falam si lomi, ka rualpi pakhat nih
“Comment” ih angan mi cu “Falam hi kum 3 ka um dah ih khua nuam zet leh Falam mi
pawl khal kom nuam zet an si. Asinan, kum 10 rei hnuah ka feh sal cu, a mah kel te a rak
si thotho, tthanso nak hmuh ding a um lo” a ti. Himi cafang ngan mi in ka lung i khawih
zetih thu tampi in ruat tir.

Tulai san tiluang kan zoh lala a si khal le abikin Laitlang ih pengtthen pawl lakah Falam
peng hi tthansolo bik kan si lo hmanah, a tthansolo mi pengah kan tel ti cu tuni ah mit
hmuh ah sim le rel ttul lo in a lang mi a si. Ziang ruangah a tthansolo ti cu, thu hla tampi
a um mi sungah, a hnuailam ih ngan mi pawl hi ‘Falam Tthanso nak Dawnkhamtu Pawl”
lakih thupi zual pawl an si in ka hmu.

1) Hotu/Hruaitu cawisang thiamlo: Falam pawl cu kawlram le Laitlang huap zoh
tikah hotu le hruaitu tthattha neimi kan si. Asinan, mipi in kan bawm thiam lo lawng
si lovin, an tlinlo nak le an thiamlo nak kha nasa zetin relsiat kan hmang. Himi in
hotu tthattha tampi thinlung a siatsuah ih, a neita bik ah cun mah te um menmen duh
nak thinlung tiang a suahtir ttheu bakah, Falam mi hrangah ttuan duhlo leh ttuan paih
nawnlo nak dinhmun tiang a thleng tir ttheu. Himi hi tthanso nak ding lamzin ah in
dawnkham tu pakhat a si. Miphun pakhat tthanso nak dingah cun, kan
upa/hotu/hruaitu pawl kan ttihzah upat ih kan cawisang le cawimawi in kan hmang
thiam a ttul.

2) Hotu/Hruaitu in mipi duhnak theilo: Vawi tampi lala cu hotu le hruaitu upa lam
lala in mipi in ziangvekin hna an ttuan duh timi le mipi thawn ziangtin hna kan ttuan
tlang thei ding timi ah an tlasam ttheu. Mipi duh zawng hmuahhmuah cu tuah ttheh
cawk a si lonan, a tlangpi in mipi le peng/ram tthat nak dingah mipi lam in ziang an
ttul ih ziang vek an duh ti thei a thupi zet. Culawngah cak sinsin in tthanso nak hna
ttuantlang theih a si ding. Hotu lawng ih ttuan thei a si lo vekin, mipi lawng in khal
ttuan theih a si lo. Curuangah, kan tumtah mi theithiam pi aw in, kan ttuantlang thiam
ah cun, tthanso ding lawng kan hmabak.

3) Mahte lawng um duh nak: Himi hi a bikin kan Falam mi le sa in kan hmang bik
ding a bang. Peng dang kan zoh a si le a Kawhhran zawngin maw lole kan peng/ram
hrangah tih cun, hlawmaw ten hna an ttuantlang thiam. Asinan, kan Falam mi pawl cu
ka Kawhhran a si lo pi, ka cumi a si lo pi, a pawilo tin um men kan hmang. Himi hi a
bikin a zaleng zetmi ram thlengzo pawlin, kan zaleng nak kha ttankai lo zawngin kan
hman sual ruangah a si. Kan zaleng nak kha kan ram le miphun tthanzo nak hrangah a
ttha zawngin kan hman thiam ding a cu zo. Minung kan si sungah cun, kan ruahnak a
bangaw cio lo ding nan, Falam tthanso tir kan duh ah cun, thupi hlapi cin talah, a
hlawmih hnattuan kan thiam a cu tuk zo. Falam tthanzo nak ding a si ah cun, ka
Kawhhran le ka pawlkom um nak ih tuahmi a va si lo hmanah, tthatnak le tthanso nak
ding hrang ah cun a si thei tawkin tel tum cio sawn ding kan si.

4) Pek nak nun tlasam: Falam pawl hi pek nak lam ah, a tlasam bik pawl kan si ti
sehla, a sual nak a tam tuk lo ding. Pek nak kan ti tikah, sumpai lawng si lovin, tikcu
le caan, le pum pekaw nak tla a tel. USA ih 1997 ka thleng hnuah mah le tawkin
pawlkom aiawh in siseh, Kawhhran aiawh in siseh, mimal bawm ttul nak ruangah
siseh, paisa hi ka khawn tam zetih, Falam mi kan sian lo zia le pek nak lamah kan cak
lo zia cu fiang zetin ka thei. Kan upa le saya pawl khalin a ttulzia an au pi konan, a
takah kan hmang thei hrihlo. Peng dang pawl an fim cuangin an lian sawn cuanglo
nan, an peng le ram hrangah cun, ui lo in an pek tikah ni khat hnu nikhat tthanso a si
mai. An khua le ram ah inn tthattha le lamzin tthattha nikhat hnu nikhat a tam vivo.
Tikcu in in hngak nawnlo, Falam nu le pa kan hna ttuan thok ve thlang uh si.

5) Pawlkom nei tam tuk: Kawl pawl nih cu kawlmi pahnih um nak ah pawlkom
pathum a um an ti ttheu. Kan ni Laimi cu mi pahnih um nak ah pawlkom pahnih tal
cu kan nei ve an ti ttheu. Pawlkom hi a ttul ah cun um ding hrimhrim a si. Asinan a
ttul nak hngakin a um tam a si le, tthanso nak dawnkham tu pakhat ah a cang thei.
Curuangah, ramsung siseh, ramleng siseh, pawlkom pakhat in a huap thei ding ah
cun, cumi pawlkom pakhat ah a hlawmin kan um a si le kan cak sinsin ding ti cu a
fiang. Sim duhmi cu a bikin ramleng thleng pawl hrangah, pawlkom fate te um celcel
hngakin, mah um nak ram le khua ih zirin kan zaten in huap theitu pawlkom pakhat
ah kan hlawmaw thei ah cun, aleng lam mi nih khal in ttihzah dingih, a pak tete ih um
hngakin nasa sawn in tthanso nak hna kan ttuan thei ding.

Curuangah, a tlunta pawl kan khaikhawm a si le Falam khua le minung kan tthanso nak
ding hrangah cun, hotu/hruaitu le mipi bawmaw tlang le kutkai tlang in hna ttuan in, pek
nak nun a thar in kan neih sal a ttul. Falam tthanso nak dingah kan ti cun, tthimnak ah
thlakhat ah mi pakhat nih $5, $10 ciar te hman thawh khawm sehla, Falam ah Library
tthattha, Clinic, Computer Center, Meivang nak cet maw lole khal inn rop tete pawl sii
(paint) thuh sal in kan tuah ttha sal thei ding. Kan lamzin fur tinten leimin ringring mi
pawl, Salai Sun Ceu ih, “Lamdang a um lo, ciarbek lawng a khat” a rak timi le kum zabi
pakhat sung danglam thei cuanglo mi kan ciarbek lamzin pawl kan tuah ttha thei ding.

Falam mi kan tthanso, ramleng suak kan tam, cathiam kan tam, neinung kan tam ka tiih,
kan suahkeh nak le kan hmel le tahfung ih a lang bikmi Falam khua a rop ringring ih
tthanso nak hmuh ding a um lo ah cun, kan tthanso ngaingai maw tihi pakhat cio kan sut
aw sal a ttul. Falam tthanso nak dawnkham tu si sawn lovin, Falam tthanso nak dingah a
ttangkai mi le teima zet mi si kan zuam cio sawn pei uh. Falam tthanso nak dingah
nangmah le keimah kan thupi bik ti thei in, tthangharh sal in hmai nawr vivo uh si. Lai
pacang, nucang ttha le mifim, hruaitu, mi ralttha pawl rak suahkeh nak Falam khawli pi
in nithla siar in in hngak ringring ih, himi cahram cu a va ttha ve timen in cem tir siang
nawn lovin, a Takin Tho in TTuan thlang uh si law.

************************************************************************