Monday, March 7, 2016

Kum Zabi 21 & USA Chin mi Ziangtin?




August 1, 2015 ih Indianapolis khua ih um mi Burmese American Community Institute (BACI) ih study tuah dan vek asile USA ram sungah kawlram ih rami mipum 146,037 kan um ih, cu mi lakah miphun teten umzat cu a tanglam vek a si.

1. Chin – 50,147
2. Karen – 64,759
3. Karenni (Kayah) – 11,619
4. Kachin – 3,395
5. Arakanese – 2345
6. Burman (Kawl) – 5,167
7. Mon – 2,022
8. Shan – 1,118
9. Hnamdang– 904

A tlunlam ih list vek asile Chinmi hi, kawlram ihsin rami miphun lakah mipum tambik pahnih nak kan si. 1990 tiang hrawng cu USA Chinmi thleng sun leh um sun pawl cu, Bible tlawngkai phah lole “immigrant visa” ih um deuh hlir an si ti sehla, a sual tuk ciamco lo ding. Kum 2000 hlan ahcun, USA ih Chinmi rak um mi pawl hi a thawng kan rak kim lamlam lo.

Cuticun, kum 1999 leh 2000 hrawng in Guam lam ihsin kawlram mi “waiver visa” in lut thei/tlawn thei a si ih, mainland ah an rak lut vivo. Cu hnu kum 2007-08 hrawng in Malaysia lam ihsin “refugee” USA in a la ciamco lala ih tusun nitiang, cuticun Chinmi kan karhzai vivo. Ram thumnak tiih, an timi kan thleng cio tikah (Europe, Canada, Australia & USA,  ramthar a si ih, zir ding cawn ding leh zirlo dingmi, cawnlo dingmi tampi kan nei. Tusun nitiang a hlawmpi ih kan thlen khawmnak hi kum 10 fang hrawng a si ding. Hiti ih, a hlawmpi in mi ram ah kan rak tlan lole kan rak vai tikah, kan tesin fa le pawl san tiang Chinmi kan sinak hlolo dingin ziang tin kan kilkhawi awk dingih ziangtin kan ṭhanso thei ding timi hi thuipi zet a si.

Ziangtin kan kilkhawi awk ding lole ziangtin kan ṭhanzo thei ding-timi kan zoh hlanah, kanmah vekih Asia am ihsin rak thleng hmaisa pawl thuanthu a tawi zawngin kan zoh ta pei. Asia ram ihsin ra vaimi hi, vai ti hnakin raltlan (Refugee) ih rami an tam sawn ti sehla, tampi a sual lo ding. Indian pawl hi Asian mi ah cun, mivai an si bik deuh. Indian pawl cu, an fa le pawl cathiam an si theinak dingah nu le pa in nasazet in hna an ṭuan. Curuangah, cathiam, Doctor le Engineer tampi Indian mi hmuh ding an um. Culawng siloin, pakhat le pakhat an bawmawk ih, (Gas station) dawr tivek hi, Indian pawl ih neihmi a tam zet cuang. Kumpi/acozah bawmnak (Welfare-food stamp, Medicaid tvp..) ringih um an tam tuk lo.

Tuluk (Chinese) le Korean, Japanese tivek pawl khal sumpai hawlnak lamah an bawm awk ih fa le pawl cathiam si dingah fimzirnak lam thazang nasa zetin an pe. Pursum lamih mahte todelh aw thei le cathiam tampi an um. Cambodian, Laotian, Vietnamese leh Philippine pawl hi raltlan ih ra lut an tam ih, hmaisa lam ih ra thleng pawl cu, lo tuah lole lo (farm) ih hlawh aw tete an si nan, neh hnu ah cun, ei in dawr, rawl dawr tuah in pum cawm an tam. Sinan, an fa le pawl cathiam dingin an forhfial. Hi pawl lakah hrekkhat cu san thum, li lai tiang cangkang lam pan cuanglo in, kumpi/acozah  bawmnak (Welfare) ringih nung nerno fangfang ih khawsa mi tla an tampi. Sii tama, zu tama cang lanta mi tla an tam zet. Ziangah tih le USA ra tleng hmaisa mi an nu le pa pawl in an zirh vivo lole, an fa le pawl in an nu le pa nun an cawng vivo ruangah a si tih hi, an hmuhsuakmi pakhat cu a si.

Cuti asile, kan nih Chin mi pawl teh kan fa le (First generation) pawl ziangtin, ziangmi kan zirh ve pei, nu le pa in teh ziangmi kan zir ve a ṭul ih ziangtin kan ṭhanso thei ding tih pawl, a tawi zawngin kan zoh hnik pei……  

1)    USA ah Chin mi tampi cu kutdawh (Beggar) thinlung kan nei lai, himi thinlung leh ruahnak hi tu ih, nu le pa pawl kan san ihsin kan hlawng tumlo ahcun, kan fa le san ah natnak pakhat vekin a karhzai awl zetmi leh ṭihnung ngaingaimi hrik pakhat a si ve. Cuvek lungput cu ziang a si tiah cun, khawpkham zetin, sumpai hlawh awk thei konan, kumpi/acozah bawmnak a silo zawngin dil ih ngah tum thotho.  Hihi ṭhanso nak in khamtu hrik “virus” pakhat a si ve.
2)    Chinmi 90% cu rethei zetih USA ra thlengmi kan si ti sehla, tampi a suallo ding. Sinan, ram ṭhatnak ah kan thlengih, ei le in khawpkham, inn leh motor te kan nei thei ih, leh mah ten kan todelh awk thei tikah, kan sinak hngilh tahrat in, puartho nak leh mi va hmuhsuamnak lole midang zianghman siar lemlo nak thinlung ṭhalo pawl kan rem awk a ṭul.
3)    Kan fa le pawl cu Pathian thu le hla ah feh tir kan duh kuahko zetnan, nu le pa le fa leh mithmuh ah, nu le pa lal ih Bible ca siar lai leh thlacam lai vek hmuh ding a um cuca lo ahcun, nu le pa kan tlasam tinak a siih, fa le mithmuh rori ah kan si tir ve duhmi an si theinak dingin, kan tuahpi leh kan tuahpi paih ve a ṭul. Nauhak lam expert pawlin nau hak cu an hmuhnak leh an hmuhmi ihsin tampi an zir sawn an ti.
4)    Inn sungsang hrimhrim ah kan ṭong kan hmang ringring a ṭul. Himi ruangah fa le thawn kawk awk phahphah nak khal tong kan tampi dingnan, man neimi kawk awk nak a si ih, an upa vivo tikah an thiehthiam leh dingih an lungawi tuk leh ding. Mai ṭong thiamlo cun, mai phunpi ngainat nak a hlo ih, mihlo sinak dingih step pakhat nak a si.
5)    Ramthim kan nor hmaisabik nak ding hi, hlaral ih um mi pawl hlanah, kan fanau pawl an si ti thei in, thlacamnak, kan nuncang ziaza leh kan neihsiah thawn kawhhran thawn ṭan tlangin hna kan ṭuan thiam ahcun, mipum malte a simi Chin miphun khal kan hlolo ding.
6)    Mirang biakinn tampi ah mino pawl khawm nawnlo in le biakinn tampi khar leh zuar ṭul ih a um nak san pakhat ve cu, zumtu tampi an rak focus mi “mission field” an hmuitim sual lole fuh lo ruangah a si. Ram dang leh ram hlatpi ih ramthim khalah mission hna ṭuan ding a si rualrual in “first step” ahcun, mah le innsang kan fanau pawl in kan thok hmaisa ta ding kha thupi zetmi leh a feh dan ding sawn a rak si.
7)    Miphun hlolo ding cun fa/nau nei tam khal a ṭul ve. China ram khal leitlun ram tampi ih an ṭihzah nak san pakhat ve cu mipum an tam ruangah a si. An tam tuk tikah, ram tampi hrangah pursum leilawng tuahnak dingah a ṭha tuk. Chin mi khal cithlah kan karhzai tir a ṭul zet. Mizoram tla cu mipum karhzai dingin an forhfial awkih, bawmnak tivek khal an pe awk. Mipum karhzai ding hi kan miphun karhzai le hlo lo nak dingah thupi zetmi a si ve.
8)    Himi hmuahhmuah lakih a thupibik mi pakhat cu Pathian hngilhlo ih, Pathian thu le hla thawn kan kaihhruai awk thiam ding hi a si. Kawhhran tampi ah upa le mino karlak “generation gap” kum an thlau awk tuk tikah, kaihhruai awk daan harsat nak tete a um. Himi kan ton mi hi “serious” zetin ngai poimawh in “balance” zetin kaihhruai thiam awk ding a thupi ngaingai.

Himi kan nganmi lo tla tampi a um lai dingnan, hivial in tuṭum ahcun si hrih seh. Kan fa le tampi cu, an bangawlo celcel: Kawlram ih suakih, USA ih ṭhanglian, Malaysia, India ih suak le USA ih suak tin an um tikah, nu le pa Kawhhran ṭankhawm in, kan fa le hrangah a tu ihsin, Pathian thu le hla bakah kan nuncang, kan tuahmi rori thawn kan zirh an ṭul. USA um rei deuhmi nih cu kan thei ding ih, ‘Spanish’ timi ṭongfang a lang veten thinlung ih langmi cu, “cathiamlo le hna harsa ṭuanmi” tin nautat deuhnak thinlung lole ruahnak mitthlam ah a lang cih. Midum pawl si le, thinlung ah “misual, mize” ti deuhin a tlangpi in mitthlam ah an lang. Mirang si le cu “ṭihzah” deuhnak thinlung ah a um.

Cuvek thotho in, Chin mi teh miphun dangih theih leh mihhmuh ah ziangtin in hmu timi a thupi zet. Chin mi USA ih tam deuh ih um khawmnak khua  hrekkhat ih zung (office) hrekkhat le hnaṭuannak hrekkhat ahcun, Chin ti veten cu “mihrawkhrawl, mibum hmang, cathiamlo, thu ngai duhlo” ti in in hmutu tampi an um zo (Kan si ṭheh tinak silo, hmun hrekkhat ahcun hminṭha ngah an um). Kan fa le san (first generation) ihsin kan kilkhawi aw theilo ahcun, neh hnu vivo ah cun, kan harsa vivo ding. Kan fa le san tal ah hnamdang le miphun dang pawl thinlung ah Chin timi ṭongfang an theih veten “Aw, Pathian theimi, cathiam, mi ṭhanso mi le mi teima mi miphun” timi an mitthlam ah lang thei dingin pakhat cio in ṭuanvo kan nei. Curuangah, kan fa le pawl cumi dinhmun an thleng theinak ding ahcun, Pathian rinsan leh Pathian thu thlun in fimthiamnak an zir ding kha a thupizet mi a si.
_____________________________________________________________________________________