Friday, September 21, 2018

Jesuh & Nunau


Kum zabi pakhat nakih Israel nunphung cu mipa thuneihnak hlir in a khat.  Nitin ih mipa pawl thlacamnakih an telh ringringmi cu “Nunau ah in tuahlo ruangah Bawipa Na hmin thangṭhat si ko seh” (Praised be God that he has not created me a woman) ti a si.
Nunau cu innsung lawngih um ding ti a rak si. Nunau pawl cu nau neih, nau um ding le inn lamih a ṭul mimi tuah ding lawng fang in an ruat. Mipa in nunau cu mipi hmaiah biak thianglo titiangin daan an nei. Jesuh san laiih  Jewish cangan thiam, Philo, timi tla cun nunau cu biak inn (synagogue) ih feh ding lawngah lengsuak ding an si a rak ti.

A tlangpi in pasal an neih tikah, pasal ih kuthnuai le pasal thuneihnak hnuaiih um ding an si. Nuhmei an si le mipa an sungkhat lole an pasal thimi ih unau mipa pawlih thuneihnak le himhimnak hnuaiih um ding an rak si.

Hivek pawl daan an neih ruangah nunau pawl cu humhim ṭul le zangfahza ngaingai dinhmun ah an um. Ro le inn le lo thuhla khalah thu neihnak tampi an nei theilo. Nunau pakhat ih a hlawhmi paisa cu a pasal ta a si.  Mipa in a nupi cu a duhduh tikah ṭhenawknak ca pe in a ṭhen theinan, nunau cun a pasal cu a ṭhen hmaisa theilo.

Biaknak lam khlah mipa pawl cu nitin thlacam dingmi an neiih, nunau cu neihsian a rak silo. Bible siar le zir hi mipa hrangah thupi zetin an retnan, nunau cu zir le siar sian an si velo. Rabbi Eliezer timi, kum zabi pakhat nakih zirhtupa in “Torah (Bible ih hmaisabik cabu 5) cu nunau kutih thleng ding hnakin urkang ding a si” (Rather should the word of the Torah be burned than entrusted to a woman) ti tiangin a rak sim.

Jerusalem temple khalah nunau cu, lenglam khaanin lawng Pathian biak sian a si. Synagogues khalah mipa thawn hmun dang teah um tir an siih, aw ringin Bible siar sian a silo. Biaknak lam ih thuṭhennak zung khalah nunau cu theihpitu (witness) ih hman theih an silo.

Nunau cu mipum siar tik khalah siar telh an rak silo. Asianan Bawi Jesush in hivekih daan diklo zet le namnuai ih, nunau hrangih an tuahmi le an neihmi pawl a ti danglam saknak phun 4 in kan zohkhawm hnik pei.

Jesuh in Misenpi Lakah Nunau a Biak

Jesuh in nunau cu nauta le sinak niam cuangin a hmu hai lo.  Thuthangṭha (Gosple) ngantu pawl khalin, Jesuh ih nunau pawl, a cohlan daan, upatnak thawn a biak daan pawl cu ngankhum in a um. Hiti ih Jesuh ih a tuahmi pawl cu Israel daan an tuahmi pahbal tluk a si. Sinan Jesuh cu cuvek daan ṭhalo neihmi thlun hngakin nunau ih zahumnak, bangran ten Pathian ih sersiammi an si ve nak lang tir in a theihthiampi hai sawn.

Mipi lakih Jesuh naunau a biak kan hmu theimi pakhat cu (Luka 7:11-17) ih nuhmei nu fapa a damtirnak kha a si. Mipi hmaiah Jesuh cu suak tahratin nuhmeinu cu a biakih a fapa a dam ter. Biakinn sungah kum 18 sung el kuun nu a dam ter “Nunau nu, na natnak ihsin na luat zo!” (Luka 13:12) tin a ti. Biakinn ih upa palw in Sabbath ni ih minaa (nunau betbet) a dam tir an hmu tikah an thin heng ngaingai. Asinan Jesuh cun “Abraham fanu” (Luka 13:16) tin ṭongkam mawizetin a ko sawn lam.

“Abraham fapa”  tih lawng hi Israel (Jews) pawl cun Pathian thawn an pehzawmawk nakih ṭongfang hman ṭheumi a si. Nunau pawl hrimhrim tla cu “Abraham fanu” tiih kawh an si dah lo. Hitin Jesuh ih a kawhnak san cu Pathian hmaiah nunau khal mipa thawn bangran an si ti a langter duhnak a si. Johan 4:4-42 khalah Jesuh in daan thupi zet an neihmi pahnih thlun loin a ti danglam sak sawn.

Pakhatnak: Miphun dang (hnam nauta) Amah (Jesuh) in a biak hmaisa.
Pahnihnak: A biakmi cu nunau a si. Samaria nu khalin mangbang zetin “Nang cu Judah mi na si ih kei cu Samaria mi ka si; ziangtinso tidai in ding i dil?” tiah a ti (Johan 4:9).
Jesuh in biak menlo duhtawk loin, Pathian thu, thutak a halnak theisakin reipi thu a sim.  An hngak reromi Messiah a sithu a phuangawk. A dungthluntu pawlin Jesuh ih um dan an rak hmu tikah, an mangbangin nuam an tilo ngaingai. Johan in an kaa ih sut ngamlomi hitin a ngan “Sikhalsehla zohman in cu nu cu, “Ziang so na duh?” tiah an sut lo. Jesuh khal cu, “Ziangah so hi nu cu na biak?” tiah an sut ve lo.” (Johan 4:27).

Jews pawl nunphung ah nunau ih thusimmi men cu zumtlak le ngaitlak ah an ruatlo nan, Samaria nu ih Jesuh a hmuh ngahmi thuthangṭha ruangah Johan cun hitin a ngan..”Nunau nu in, “Ka rak tuah ciami hmuahhmuah i sim sal ṭheh,” tiah a ti hrangah cuih khawsungih a ummi Samaria mi tampi in Jesuh cu an zum”(Johan 4:39).

Upatnak le Duhdawtnak

Pahnihnak ahcun, Jesuh in nunau cu midang ih hmuh bangin thianghlimlo tin a hmuloih, daan pekin tuar hleice ding an silo tin a pom. Nunau thi nei laimi lole thinsen suakmi cu biaknak lam daan ah a thianglo tin an ruat. Hivek an  neih laiah, biaknak lamih thil tuah dingmi ah telh sian an silo. Hivek an neih laiih, an tham ngahmi hmuahhmah cu thianghlimlo tin an ruat.

Hivek nunau daan neimi thuanthu kan hmumi pakhat cu kum 12 thiput nu hi a si (Luka 8:43-48). Luka in Jews pawlih thianghlimlo an timi le nanau bawrhhlawh an timi parih Jesuh ih duhdawtnak maksak langtir nak dingah himi thuanthu a ngankhum.
Luka 8:40 ah, Jairas timi, synagogue upa cu Jesuh hnen ah rain, a fanu dam ter dingah zangfah a rak dil. Cutin lamzin an feh laiah, kum hleihnih sung thiputnu in Jesuh puanzimte a rak tham. Jews pawl biaknak daan ahcun nunau pakhatih thi neih laiih tham ngahtu cu thianghlimlo ah a cang tinak a si.

Thinphang zetih a rak thamtu nunau nute in Jesuh in “Ziangah in tham, ka thianglimlo ṭheh” lole a hro in a kawh ciamco dingah a ruat nan, Jesuh cun “Ka fanu, na zumnak in a lo damter zo; hnangamte in va tlung aw,” tiah a ti (Luka 8:48).

Jesuh in nunau thawn pehparin biaknak lamih daan an tuahmi thawn lingletin a tuahmi pawl hrekkhat cu nunau sual tiih theihmi nunau in Jesuh ke rimhmui a toihnak (Luka 7:36-50) le uirenu thuhla (Johan 8:3-11) pawlah hmuh theih an si.

Himi thuhla pahnih in, Jesuh cun, an pahnih in duhdawt lainatnak cotlakmi an si veve tin a hmu. Himi hmun hi, Simon timi, Farisi pa ih inn ih raw lei dingih an um laifang a si. Curuangah Luka in hitin a ngankhum..”Farasi pa in a hmuh tikah a thinlungte in, “Hi pa hi profet taktak a si ahcun a tham rerotu nunau nu hi zo a si ti a thei ding ih ziangvek nuncan sual in a nung ti khal a thei ding,” tiah a ruat” (Luka 7:39).

Jesuh in nuanu sual tiih an hmuhmi le a thianghlimlo tiih an ruahmi cu a sualnak a ngaithiamsak lawng siloin, inntek pa hnenah Jesuh in,  “Hi nunau nu hi na hmu maw? Na inn sungah ka runglut; nang in ka ke kholhnakah tidai i pe lo, a sinain hi nu in ka ke cu a mitthli in a kholh ih a sam in a hnawt hul a si” (Luka 7:44) tiah a ti bet.
Himi in Simon thinlung ah an rak ruah dan a danglam terih himi nunau hi mi thinlungthiang le duhdawtnak tumpi neitu a sizia a hmuh ter.

Jesuh in fiang zetin a sim duhmi cu daan ti fekfekih thlun theiṭhehtu hi, mi ṭhasawn an si cuanglo ti a lang ter. Jesuh in “Ka lo sim: a mi duhdawtnak tumpi a langtermi hin a sualnak tampi cu ngaithiam a si zo ti kha a langter a si” (Luka 8:47) a ti.

Johan ih nganmi uire nu thuhla khal Jesuh sual hawlnak dingah ah tuahmi a si. Culai fangah “Daanthiam saya pawl le Farasi mi pawl in ṭaangṭawm sualnak a tuah laifang rori an kaihmi nunau nu kha an hruai ih zapi hmaiah an dinter. Jesuh hnen ahcun, “Sayapa, hi nunau nu hi ṭaangṭawm sualnak a tuah laifang rori-ih kaihmi a si. Kan Daan sungah Moses ih thupekmi vekin cubangtuk nunau cu lungto in denthat ding a si. Nang ziangti in so na ruah?” tiah an sut. Hitiih an suhnak cu Jesuh kha sual an puh theinak dingih thang an kammi a si. Asinain anih cu a kun ih leilung ah a kutzung in ca a ngan “(Johan 8:3-11).

Asinan Jesuh in sualnak tuah dahlomi in deng uh a ti tikah, zohman a dengthat ngamtu an umlo. Jesuh in sualnak a hum sisawn loin, daan an neih vekin daan pek ding a duhloih, a sualnak ngaithiam in sual nawnlo dingin duhdawtnak thawn a sim sawn.

Nunau Dungthluntu

Pathum nakah, Jesuh in nunau le mipa thleidan awknak an neihmi daan lengah fehtlangin nunau dungthluntu a cohlang. An rabbi pawl ih zirhvek siloin Jesuh cun nunau pawl khal Pathianthu le duhdawtnak thu a zirh. Matthai in Jesuh nu le unua pawlin an biak duh thu a sim tikah, Jesuh in…”Zo si ka nu le ka unau pawl cu?” tin a sutih, a kut mipi lamah hawi phahin “Hi pawl hi ka nu le ka unau pawl an si” (Matthai 12:46-50) tiah nunau le mipa  um tlangmi, mipi khihhmuh phahin a sim.

A dang kan hmu thei lalami cu Martha and Mari te unau an si (Luka 10:38-42).  Luka sungah Jesuh in Mari ih Pathian thu zir duhnak a neihnak parah thlawsuah a pe thu kan hmu. Luka 10:39 ah “Mari cu Jesuh ih kehram ah a to ih a thusimmi kha a ngai” timi kan hmu. Zirhtu (Rabbi) kehram ih to timi cu dungthluntu ih tuah dan a siih, Mari cu Jesuh dungthluntu a sive tinak a si.  

Jesuh in nunau pawl hi Pathianthu a zirh lawng siloin, hrekkhat cu Jesuh feh naknakah thlunin, Jesuh an tuamhlawm.  

Luka 8:1-3 ah nunau dungthluntu pawl hmin hitin a um....” Tawkfang a rei hnuah Jesuh cu Pathian Uknak Thuthang ṭha sim in khawpi le khawte a tlawng vivo. Dungthluntu hleihnih tla an tel. Cule natnak a phunphun le khawsia ih polhmi pawl a damtermi nunau tla an tel ve: a sung ihsin ramhuai pasarih a dawi suakmi Mari (Magdalene ti tla in kawhmi), Herod zung ah bawi a si mi Khuza nupi Joanna, Susanna le an neihmi thilri thawn Jesuh le a dungthluntu pawl a bawmtu nunau pawl tla an si.”

Marka 15:40-41 ah Jesuh an thah laiih nunau dungthluntu pawl cu hitin a um.. “Cutawkih nunau hrekkhat pawl cun lamhlat nawn in an cuan. Anmah tla cu Mari Magdalene, Jeim nauta sawn le Josef ih nu Mari, le Salome an si. Jesuh kha Galilee ram a um laiah a rak thluntu pawl le a rak bawmtu pawl an si. Jesuh thawn Jerusalem ah a ra thlengmi nunau dang tampi tla an um ve.” Himi san laiih, nunau dungthluntu a nei cu mangbangza a si. Ziangah tile nunau cu Pathian thu zir sian le innsung ihsin suahsian hman a rak silo
Jesuh in mangbangza in Jews pawlih nunphung a ti danglam ṭheh!

Jesuh Sinak Hmufiangtu

Palinak ahcun, Jesuh in nunau dungthluntu a nei lawng siloin, Pathian Fapa a sinak khal nunau hrekkhat hnenah a phuangaw hmaisa sawn. Samaria nunau hnenah Messiah a si thu a phuangaw.

Lazarus ih unau, Martha hnen khalah, an ṭaapa thih ruangih an riahsia in, an ṭap rero laifangah Jesuh in a hnenah, “Kei cu thawhsalnak le nunnak ka si. Zokhal keimah i zumtu cu thi hmansehla an nung ding (Johan 11:25)” tin a simfiang aw lala.

Gospel thuthangṭha zate ah fiangzetin an ngankhum lalami cu Jesuh thawhsalnak hmu hmaisabiktu kha nunau dungthluntu pawl an si. Mary Magdalene in a hmu hmaisabik (Marka 16:11). Johan 20:11-18 ah, Jesuh in a hmin in a kawh tikah Jesuh aw a si ti a thei fiangih, Jesuh in dungthluntu dang pawl va sim dingin a fial.  

Matthai sungah, Jesuh cu Mary Magdalene le a dang Mari hnenah a langih dungthluntu pawl hnenah, Galilee ih tongaw dingin a sim ter (Matthai 28:1-10) thu kan hmu thei.

In Zirh Duhmi

Gospel thuthangṭha ngantu pawl cun fiang zetin nunau pawlih an thupitzia, Jesuh in ziangtin a hmang timi in hmuh. Tu san ah Jesuh san thawn tahṭhim cun, thil tampi a thlengaw zonan, kan nunphung le biaknak lam khalah siseh nunau kan hmuh dan, kan pom dan tampi rem ding a um timi Jesuh in in hmuhsak.

Nunau tampi cu, kawhhran sungah, an simmi zianghman siarlo le hmuh theihlo minung vek dinghmun ih um an um lai. Nunau tampi cu kawhhran thuhla lairel nakah sinak cobang lole mipa tlukin dinhmun neih theilo in an um hrih. An sim duhmi, an thinlung ih paimi thuhla pawl zaleng zetih simthan le phuan theinak nei hrihlomi ummi tla an um men ding.

Tusun ih kawhhran pawlah nunau pawl Jacob tikhur ih Samaria nunau vekin ṭihnak umloin zalen zetin to in, Pathian thu an sut duhmi, an theih duhmi sutnak, ngainak hmun a si maw? Kawhhran hi nunau pawl ih seherhmi le sim duhmi pawl zalen zetin ngaihven nak hmun a si ding, a thupi zet.

Nunau pawl tuahmi an thupi zia a sim langmi lakih thupi zetmi bungcang cu..” Jesuh in tahṭhimnak pakhat an hnenah a sim sal. “Vancung Uknak cu nunau pakhat in thilnu malte a lak ih sangphut reel khat sungih a rawimi bangtuk a si. Cuih thilnu malte cun saang bawm khat cu a zatein a thoter ṭheh a si,” tiah a ti (Matthai 13:33).”

Jesuh in nunau pawl khal dungthluntu ṭha an si thei zia a hmu fiangih khami san laiih, an daan neihmi lengah ṭihlo zetin a kosuak hainak sawn a si. Nunau tampi tusun ih an theih ṭul zetmi cu kawhhran ṭhanphawknak le Pathian ram hrangah an tel ve hrimhrim a ṭul timi a si.

(Himi cahram cu, Barbara Leonhard (Ph.D) ih “Jesus’ Extraordinary Treatment of Women” timi cahram letsawngmi a si)  

          *****************************************************************

Friday, September 14, 2018


Falam tlun caanih, rualpi hrekkhat,
Sungkim ten, an ton awk, an nuam
 Hmuh tikah, sungkim lai
Mitthlam ah a lang…

Ka nu le pa rual, a dam laimi hmuh tikah
Ka lung zur, ka riahsia, ka halhsik zik
Ka sualtuk maw Bawipa?

In ngaithiam ko, leivutih tuahmi, milai men ka si!